Oezbekistan, officieel de Republiek Oezbekistan (Oezbeeks: Oʻzbekiston Respublikasi), is een land in Centraal-Azië. Het grenst aan Kazachstan, Kirgizië, Tadzjikistan, Afghanistan en Turkmenistan. Het heeft geen verbinding met een zee.

Geschiedenis

De val van het Mongoolse Rijk in Centraal-Azië bracht in de 15e eeuw verschillende Oezbeekse dynastieën aan de macht, die er o.m. de onafhankelijke rijken Chiva, Buchara (Bochara) en Kokand stichtten. Geleidelijk aan annexeerde Rusland deze islamitische kanaten en emiraten rond Xiva, Buchara en Kokand in de laatste 30 jaar van de 19e eeuw en bracht ze uiteindelijk onder in het immense Midden-Aziatische gouvernement-generaal Turkestan van het Russische Rijk. De Oezbeken kwamen tot aan de Eerste Wereldoorlog meermalen in opstand. Tijdens de Russische Burgeroorlog (1918-1922) was Centraal-Azië een van de gebieden waar de oorlog het langst voortduurde, vooral door het verzet van de Basmatsji’s, die een islamitische staat wilden. Al in 1918 werd eveneens de communistische Turkestaanse Autonome Socialistische Sovjetrepubliek opgezet.

Het verzet tegen het Rode Leger was halverwege de jaren 1920 grotendeels neergeslagen en in 1924 werd de Oezbeekse Socialistische Sovjetrepubliek gevormd, waartoe tot 1929 eveneens de Tadzjiekse Socialistische Sovjetrepubliek behoorde. Gedurende het Sovjetregime was er een intensieve productie van het ‘witte goud’ (katoen) en graan, wat leidde tot overgebruik van agrochemicaliën en water. Hierdoor is een deel van het land zwaar vervuild en het Aralmeer en een aantal rivieren (vooral de Amu Darja) zijn hierdoor half verdroogd.

Oezbekistan werd onafhankelijk in 1991, en nu probeert het land zijn afhankelijkheid van de landbouw te verminderen, en zijn mineralen– en aardoliereserves te gebruiken. Huidige zorgen zijn ook moslimterrorisme en de ermee gepaard gaande inperking van de godsdienstvrijheid, mensenrechten en democratie.

Geografie en demografie

Geografie

• Absolute locatie (coördinaten): 41 00 N, 64 00 O
• Relatieve locatie : Centraal-Azië
• Totale oppervlakte: 447.400 km²

Het uiterste westelijke deel van Oezbekistan ligt op het Ustjurtplateau. Het deltagebied van de Amu Darja aan de zuidrand van het Aralmeer scheidt dit deel van het droge woestijnachtige centrale deel van Oezbekistan, de Kyzylkum, in het zuiden begrensd door het Amu Darjadal. De Kyzylkum gaat langzaam over in een heuvelgebied aan de voet van de Tiensjan (Tian Shan). In dit heuvelgebied liggen de geïrrigeerde oase van Tasjkent en de Kleine of Zuidelijke Hongersteppe. Ook Fergana, het meest oostelijke deel van Oezbekistan, ligt te midden van de hoge ketens van de Tiensjan en de Pamir. De meeste rivieren ontspringen als smeltwaterrivieren in de Tiensjan en de Pamir; veel van de kleinere rivieren echter verliezen na hun intrede in de woestijn zoveel water dat zij ten slotte ophouden te bestaan. De belangrijkste rivieren zijn de Amu Darja met haar zijrivieren Soerchandarja en Zeravsjan en de Syr Darja met haar zijrivier Tsjirtsjik, die beide uitmonden in het Aralmeer. Het klimaat is streng continentaal en zeer droog.

Demografie

• Populatie: 28.394.180 (2012)
• Gemiddelde leeftijd: 21,8 jaar (2002)
• Levensverwachting: 64 jaar (2003)
• Leeftijdsopbouw: 0-14 jaar: 34,7%, 15-64 jaar: 60,5%, 65 jaar en ouder: 4,7% (2003)
• Etnische groepen: Oezbeken 76%, Russen 6%, Tadzjieken 4,8%, Kazachen 4%, Tataren 1,6%, Kirgiezen 1%, anders: 6,6% (volkstelling 1998). De Karakalpakken (2,5%) worden sinds de onafhankelijkheid door de overheid bij de Oezbeken gerekend.
• Talen: Oezbeeks: 74,3%, Russisch 14,2%, Perzisch (Tadzjieks): 4,4%, anders: 7,1%

Religie

De meeste Oezbeken zijn van oorsprong soennitische islamieten (88%). Het islamitische centrum van Oezbekistan is de heilige stad Buchara. Door de antireligieuze houding van het Sovjetbewind was het lange tijd moeilijk na te gaan in hoeverre de bevolking nog praktiserend gelovig was.

De Russisch-orthodoxe christenen maken 9% van de bevolking uit.

De Katholieke Kerk heeft een Apostolische administratie in Oezbekistan met zetel in Tasjkent.

Staatskunde en politiek

• Type: republiek
• Hoofdstad: Tasjkent (Toskent)

Vanaf 1 september 1991 onafhankelijk van de Sovjet-Unie

• President: Islom Karimov
• Premier: Shavkat Mirziyoyev

Oezbekistan werd onafhankelijk in 1991. De grondwet van 1992 voorziet in een presidentiële republiek en een parlement (Olij Madzlis) met 250 leden, die elke vijf jaar worden verkozen. De president wordt eveneens om de vijf jaar direct gekozen. Het kiesrecht geldt vanaf 18 jaar.

De officiële taal is het Oezbeeks, dat deel uitmaakt van de Turkse taalfamilie.

President Islam Karimov leidt het land met harde hand en dit lijkt te worden gedoogd door de meeste westerse landen. Hij trad hard op tegen iedere vorm van oppositie. Zijn voornaamste tegenstander is de islamitische oppositie, die voornamelijk is georganiseerd in de verboden Partij voor de Islamitische Wedergeboorte van Oezbekistan. Anders dan de inmiddels verdwenen democratische oppositie opereren de islamitische opposanten buiten de officiële machtsstructuren, waarbij ze niet terugschrikken voor terreurdaden. Het islamitisch fundamentalisme maakt ook misbruik van de grote armoede en corruptie.

De economische situatie in het land is in het algemeen vrij slecht.

Oezbekistan is lid van de Verenigde Naties, het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS), het IMF en de Wereldbank, de OVSE en is aangesloten bij de NAVO via het Partnership for Peace.

De Verenigde Staten beschouwen het land als een van de bondgenoten in de strijd tegen terrorisme. Dat land en de NAVO onderhielden een luchtmachtbasis in het land die echter in november 2005, na Amerikaanse kritiek op de Oezbeekse mensenrechtensituatie, gesloten werd door Oezbekistan.

Bestuurlijke indeling

Oezbekistan bestaat uit twaalf provincies (viloyatlar), één stad (sahar) en de autonome republiek Karakalpakië (hoofdstad Nukus, oppervlakte 164.900 km², met 1.270.000 inwoners).

Economie

De irrigatielandbouw is geconcentreerd in de vruchtbare oasegebieden langs de bovenloop van de Syr Darja (Ferganabekken), langs de Zeravsjan, in de omgeving van Samarkand en Buchara, in het dal van de Tsjirtsjik bij Tasjkent en aan de benedenloop van de Amu Darja bij Noekoes, waar katoen, luzerne, fruit, zijde, rijst en wijn worden geproduceerd. Oezbekistan is de tweede katoenproducent van de wereld.

De bodem is rijk aan grondstoffen. Vooral het Ferganabekken is in dit opzicht belangrijk (winning van koper, molybdeen, bismut, arseen, ozokeriet, fluoriet, uraan, zwavel, steenkool en aardolie). Daarnaast komt nog steenkool voor bij Angren, ten oosten van Tasjkent en bij Bekabad aan de Syr Darja, voorts in de zeer rijke aardgasvelden van Gazli, Dzjarkak en Moebarek bij Buchara (pijpleidingen naar de Oeral en Tasjkent).

Armoede

Volgens het Ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Naties leeft in Oezbekistan 27,2% van de bevolking onder de armoedegrens.

Bezienswaardigheden

Itchan Kala, de historische centra van Buchara en van Sachrisabz en Samarkand behoren tot het UNESCO-werelderfgoed.