De Bosporus (Turks: Boğaziçi, Karadeniz Boğazi) is een zeestraat in Turkije die de Zee van Marmara verbindt met de Zwarte Zee. Aan weerszijden van het zuiden van de zeestraat ligt de stad Istanboel. Op zijn smalst meet de Bosporus 640 meter. De lengte bedraagt 32 kilometer. De diepte varieert van 36 tot 124 meter.

Bij uitbreiding wordt de hele verbinding tussen de Middellandse Zee en de Zwarte Zee wel Bosporus genoemd, Dat is dus inclusief de Zee van Marmara en de Dardanellen. De totale afstand tussen beide zeeën is 164 zeemijl ofwel circa 304 kilometer.

Het gebied aan de noordkant van de Bosporus ligt in Europa, de zuidelijke kant Azië. Daarmee krijgt de Bosporus een grote symbolische betekenis.

Etymologie

De naam Bosporus komt uit het Grieks (Βόσπορος) en duidt op een plaats waar een koe het water oversteekt. De naam is ontstaan door de mythe die vertelt dat de Griekse godin Io in de gedaante van een koe deze zeestraat overstak. De plaatsnamen Coevorden en Oxford betekenen hetzelfde, maar daar gaat het om echte runderen. De huidige Bosporus is te breed en te diep om het mogelijk te maken dat een rund de oversteek maakt.

Men sprak vroeger wel van Thracische Bosporus om onderscheid te maken met de Straat van Kertsj, die toen Kimmerische Bosporus werd genoemd. In de Griekse mythologie was de Bosporus bekend als ‘de zwarte rotsen’ waardoor Jason met zijn Argonauten door moest varen.

Een andere verklaring voor de naam Bosporus is te vinden in Dictionnaire des noms de lieux van Louis Deroy en Marianne Mulon. Dit boek herkent in de naam het Griekse woord buzo (ook te vinden in Byzantium) dat ‘samendrukken’ betekent. De oevers leken de zee samen te persen.

Ontstaan van de Bosporus

De Bosporus is ontstaan door de overstroming van de Zwarte Zee na de ijstijd.

Tijdens de laatste ijstijd was de Zwarte Zee een enorm zoetwatermeer en was er geen verbinding met de Middellandse Zee. Na de ijstijd is deze verbinding via de Bosporus hersteld. Over het hoe en wanneer dit gebeurd is, bestaan verschillende theorieën.

Geschiedenis

De Bosporus heeft altijd een grote commerciële en strategische betekenis gehad. De griekse stadsstaat Athene was bijvoorbeeld in de 5e eeuw voor Christus afhankelijk van graanimporten uit Scythia, het gebied van de Scythen. Daarom onderhield Athene nauwe banden met steden die de Bosporus beheersten, waaronder Byzantium (het latere Istanboel).

De Perzische koning Darius I stak de Bosporus over, in een poging om de Scythische ruiters te onderwerpen, en trok verder naar de Donau. Darius stak de zeestraat over met een brug die bestond uit onderling verbonden boten. Later construeerde ook Xerxes I een soortgelijke brug over de Dardanellen.

De strategische betekenis van de Bosporus was een van de factoren bij het besluit van de Romeinse keizer Constantijn om hier zijn nieuwe hoofdstad, Constantinopel, te bouwen in 330 n.chr. Op 29 mei 1453 werd deze stad door het Ottomaanse rijk veroverd. De nieuwe heersers, de Ottomaanse Turken, bouwden fortificaties aan elke zijde van de zeestraat, Anadoluhisarı uit 1393 en Rumelihisarı uit 1451.

Vijandigheden bij de Bosporus hebben sindsdien plaatsgevonden tijdens de Russisch-Turkse Oorlog (1877-1878), en tijdens de aanval van de geallieerden op Turkije tijdens de Slag om Gallipoli in 1915. Tijdens de Eerste Wereldoorlog koos het Ottomaanse rijk immers de kant van de centrale samen met Duitsland en Oostenrijk-Hongarije.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog was Turkije oorspronkelijk neutraal. De Dardanellen werden gesloten voor schepen die aan het conflict meededen. Joseph Stalin eiste echter op verschillende momenten een consessie om militaire bases te kunnen bouwen. Dit was een van de aanleidingen voor Turkije om uiteindelijk een kant te kiezen en Duitsland de oorlog te verklaren in februari 1945.

Tegenwoordig is de Bosporus nog steeds van strategisch belang, vooral voor het transport van Russische olie, die vanuit de haven van onder andere Novorossyisk, wordt geëxporteerd naar West-Europa en de VS.

Bruggen en tunnels

Er zijn tegenwoordig twee bruggen over de Bosporus: de 1074 m lange Boğaziçi-brug uit 1973 en de 1090 m lange Fatih Sultan Mehmed-brug uit 1988. Er bestaan plannen voor een derde brug en de Turkse overheid heeft hiervoor zeven mogelijke locaties aangeduid. De precieze locatie wordt geheimgehouden om voortijdige grondspeculatie te voorkomen. In mei 2004 is men begonnen met de bouw van een spoortunnel, de Marmaray, die beide delen van de stad Istanboel moet verbinden. De totale lengte van de tunnel zal 13,7 km worden, waarvan 1,4 km onder water. Om de drukbevaren scheepvaartroute niet te belemmeren komt de tunnel op een diepte van minimaal 55 meter te liggen. In 2009 werd bekend dat er naast een spoortunnel ook een autotunnel onder de Bosporus komt. Een consortium van het Turkse Yapi Merkezi en de Koreaanse bedrijven Samwhan Corporation en Hanshin maakt op 1 oktober bekend op zoek te zijn naar financiers voor het project dat zo’n 30 jaar moet gaan duren om af te ronden.^[1]

Scheepvaartverkeer

Het vrije scheepvaartverkeer door de Bosporus (inclusief de Zee van Marmara en de Dardanellen) is steeds van groot belang geweest voor de grote mogendheden, met name voor Rusland, dat slechts weinig toegang heeft tot de wereldzeeën. De Bosporus is zelfs de enige route die het gehele jaar toegankelijk is. De noordelijke routes zijn immers in de winter bevroren.

Hoewel de Bosporus tot het Turkse territorium behoort, is internationaal overeengekomen dat onschuldige doorvaart voor alle mogendheden geoorloofd is. Het verdrag waarin dit vastgelegd is, het verdrag van Montreux werd in 1936 getekend door, onder andere, de regeringen van Turkije, de Sovjet-Unie, Roemenië, Engeland, Frankrijk en Japan. De Verenigde Staten hebben dit verdrag niet ondertekend. De vrije doorvaart van niet-militaire schepen werd gegarandeerd, tenzij Turkije in oorlog was met de landen onder welke vlag het schip voer. Aan marineschepen werden wel beperkingen opgelegd. Hierbij moet worden opgemerkt dat Turkije lid is van de NAVO, vanouds een vijand van Rusland.

In 1938 voeren ongeveer 4500 schepen door de Bosporus met een totale lading van 7,5 miljoen ton. Het scheepsverkeer is sindsdien sterk toegenomen; in 2005 waren het er bijna 55.000 met ruim 140 miljoen ton lading. Het aandeel van de schepen met een gevaarlijke lading werd op 10.000 berekend. Veel Russische aardolie wordt geëxporteerd in tankers via deze smalle zeeroute. De Turkse regering heeft de plicht de schepen door te laten, maar kan veiligheidseisen stellen zoals het gebruik van een loods en de beperking opleggen dat grote schepen alleen in daglicht mogen varen door de zeestraten en de Zee van Marmara. Om de drukke scheepvaartroute te ontlasten werd in 2011 een plan bekendgemaakt om het Istanboelkanaal aan te leggen. Als de plannen ten uitvoer worden gebracht, zal het nieuwe kanaal voor 2023 in gebruik worden genomen.

Natuur

Ondanks het vele verkeer over de Bosporus, is er een rijk waterleven en zijn dolfijnen te zien. Op het punt waar de Bosporus in de Zwarte Zee stroomt, ligt een belangrijke trekroute voor ooievaars, die langs dit punt vanaf Afrika naar Europa vliegen.